به گزارش وسائل، درس گفتار «اسلام و آسیب‌های اجتماعی» با تدریس حجت الاسلام والمسلمین دکتر رضا غلامی، رئیس مرکز پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی صدرا از نیمه اردیبهشت ماه تا پایان شهریورماه در ۱۲جلسه برگزار می‌شود.
حجت الاسلام رضا غلامی رئیس مرکز پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی صدرا گفت: در جلسه گذشته، بحث ما حول مؤلفه های جامعه اسلامی مطلوب بود اما ابتدا به عنوان مقدمه به چند نکته کلیدی درباره نوع نگاهی که به جامعه اسلامی وجود دارد، اشاره شد. جامع نگری و کلان نگری، زنجیره ای دیدن مؤلفه ها، ارتباط طبیعی و ارگانیک مؤلفه های اجتماعی، تکیه مفاهیم اعتباری به حقایق تکوینی و هم عرض نبودن مؤلفه های جامعه اسلامی مطلوب، عناوین اصلی نکاتی بود که در بخش اول جلسه قبل مطرح شد.
در ادامه، وارد مؤلفه های جامعه اسلامی شدیم و برای ورود در این بحث به سمت طبقه بندی ساده مؤلفه ها حرکت کردیم. در این طبقه بندی، مؤلفه ها به چهار بخش یعنی مؤلفه های بینشی و نگرشی، مؤلفه های ارزشی و گرایشی، مؤلفه های زیرساختی و نیز مؤلفه های کنشی تقسیم شد و سپس در ذیل این طبقه بندی، چهل و سه مؤلفه اصلی و مهم به نحو مختصر توضیح داده شد.
در پایان مباحث جلسه قبل، به یک سئوال مهم طرح شد که آن را مختصراً پاسخ دادیم؛ سئوال این بود که مزیّت جامعه اسلامی نسبت به جامعه سکولار چیست، این در حالی است که بعضی از جوامع سکولار نیز از برخی مؤلفه های جامعه اسلامی مطلوب برخوردارند؟ در پاسخ به این سئوال، سه مطلب بیان شد که گرایش انسان به حُسن فعلی و حمایت نظام احسن خلقت از حُسن فعلی، کافی نبودن حُسن فعلی برای سعادت ابدی و توجه به گرفتاری های ریشه دار جوامع سکولار، عناوین اصلی این سه مطلب را تشکیل می دادند.
در ادامه گزارش، بخش دوم چهارمین درس گفتار با موضوع «ریشه یابی آسیب های اجتماعی در جامعه اسلامی» آمده است:
تفاوت تلقی جوامع از آسیب اجتماعی
موضوع این جلسه، «ریشه یابی آسیب های اجتماعی در جامعه اسلامی» است. البته تأکید می کنم که ما به دنبال ریشه یابی آسیب ها در جامعه اسلامی هستیم نه هر جامعه ای چراکه ممکن است بر اساس نظام ارزش های اسلامی، چیزی در جامعه اسلامی آسیب تلقی شود که در جامعه غیر اسلامی یا سکولار آسیب تلقی نشود. برای شروع، مایلم در ادامه مباحث جلسه پیش، مختصراً به چند اصل اجتماعی دیگر اشاره کنم :
گرایش، اراده و عمل
یکم اینکه، تقویت میل و گرایش، به شکل گیری اراده و سپس عمل منجر می شود. البته این دیدگاه یا دیدگاه رایج متفاوت است لکن من نظر خودم را عرض می کنم که هر نوع میل و گرایشی به طبیعت و غرایز انسان تعلق ندارد و می توان میل و گرایش را به دو بخش طبیعی و فطری تقسیم کرد. از طرف دیگر، اراده مربوط به عرصه عقل عملی است و فوق و مسلط بر میل و گرایش است اما میل و گرایش چه غریزی باشد و چه فطری در خلق اراده نقش آفرین است.
برای مثال، گرایشات اخلاقی که از جمله گرایشات فطری در انسان محسوب می شود، موّلد اراده و سپس عمل اخلاقی است اما از آنجا که حضور اراده در منطقه عقل عملی مانع از خطا و شکل گیری اراده های نامعقول نمی شود، اراده به دو بخش اراده مثبت و اراده منفی یا اراده خیر و اراده شرّ قابل تقسیم است که ملاک خیر و شرّ بودن یک اراده به انطباق آن با فطرت و عقل فطری است که در عقل نظری بروز و ظهور می یابد. با این وصف، میل و گرایش طبیعی و غریزی آنگاه به اراده منفی تبدیل می شود که آن میل و گرایش توسط فطرت و عقل فطری تعدیل نشده باشد ضمن اینکه میل و گرایش فطری نیز وقتی به اراده مثبت منجر می شود که فطری بودن آن اراده مبتنی بر منطق فلسفی و یا عرفانی تایید شده باشد. ممکن است سئوال شود که نقش انگیزه در این بین چیست؟ در پاسخ عرض می کنم که انگیزه موجه کننده و قوه محرکه میل و گرایش است.
در واقع، کار انگیزه، جدای از معقول کردن میل و گرایش (اعم از عمل ابزاری و عقل کلی )، به جلو راندن میل و گرایش برای تبدیل شدن به اراده و سپس عمل است. صرف نظر از این بحث و جزئیات آن، همانطور که قبلاً نیز اشاره کرده بودم، بینش ها و نگرش های انسان در شکل گیری نوع امیال و گرایش های او مؤثرند لذا میل و گرایش انسان مسلمان با انسان غیر مسلمان و یا کافر حتی در عرصه غرایز یکسان نیست. البته ممکن است گفته شود که میل و گرایشی که ما از آن صحبت می کنیم، میل و گرایش ثانویه است لکن آنچه مسلم است میل و گرایش از بینش و نگرش متأثر است به طوری که باید گفت انسان محصول بینش ها و نگرش های خویش است و هر قدر بینش و نگرش انسان قوی تر و به یقین نزدیک شود، اراده انسان برای خلق عمل راسخ تر است.
جوامع مانند افراد دارای میل و گرایش هستند
دوم اینکه، ما قبلاً درباره رویکرد اسلام به جامعه صحبت کردیم و گفته شد که جامعه از نظر اسلام ذی شعور و دارای هویتی مستقل است؛ با این وصف، جامعه هم مانند فرد می تواند مبتنی بر باورهای اجتماعی، صاحب میل و گرایش و سپس اراده و عمل شود. از این جهت است که مدیریت میل و گرایش در جامعه جزو بحث های مهم در جامعه شناسی اسلامی است که در جلسات بعدی درباره آن به تفصیل صحبت خواهیم داشت.
ایمان مولّد ولایت اجتماعی است
سوم اینکه، در جامعه اسلامی برخلاف جامعه سکولار، اعضاء جامعه بوسیله ایمان به یکدیگر ولایت پیدا می کنند. قرآن کریم در سوره توبه آیه ۷۱ می فرماید : وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِیَاءُ بَعْضٍ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَاهَ وَیُؤْتُونَ الزَّکَاهَ وَیُطِیعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ؛ یعنی مردان و زنان باایمان، ولیّ (و یار و یاور) یکدیگرند؛ امر به معروف، و نهی از منکر می‌کنند؛ نماز را برپا می‌دارند؛ و زکات را می‌پردازند؛ و خدا و رسولش را اطاعت می‌کنند.
در اینجا منظور از ولایت سطحی از مسئولیت و سرپرستی است که ما در مباحث قبلی از آن به عنوان مسئولیت اجتماعی صحبت کردیم. بر این اساس، مؤمن نمی تواند نسبت به سرنوشت برادر یا خواهر مؤمن خود و تبعات اجتماعی آن بی تفاوت باشد و به همین دلیل برای خود در قبال دیگران ( بر اساس شرایطی که در فقه آمده است ) نقش اصلاحی قائل است. البته این نقش اصلاحی فراتر از نصیحت و موعظه، در قالب امر به معروف و نهی از منکر ظهور و بروز پیدا می کند. توجه داشته باشید که اگر مؤمنین نسبت به یکدیگر ولایت پیدا نکنند، امر به معروف و نهی از منکر اصولاً منتفی است چرا که «امر» به معنای واداشتن و «نهی» به معنای بازداشتن، زمانی اقتضای تحقق دارد که آمر و ناهی نسبت به مخاطب خود از ولایت برخوردار باشد و الا تحت عنوان دخالت بی جا در امور دیگران مورد مذمت و حتی برخورد قرار می گیرد.
مناشی گوناگون آسیب های اجتماعی
از این سه اصل که عبور کنیم، همانطور که از عنوان این جلسه پیداست، بحث ما حول ریشه ها و مناشی آسیب های اجتماعی در جامعه اسلامی است. جلسه پیش به مؤلفه های جامعه اسلامی مطلوب پرداختیم و الآن تمرکز ما بر روی این پرسش است که چه عناصر ریشه ای، مؤلفه های جامعه اسلامی مطلوب را خنثی یا به ضعف می کشاند؟ به نظر می رسد آسیب های اجتماعی از حیث منشأ به دو بخش عمده «درون زا» و «برون زا» قابل تقسیم اند. از طرف دیگر، خود آسیب های درون زا را می توان به سه قسم : نفسی و روانی، جمعی یا مدنی و نیز طبیعی تقسیم نمود. همچنین آسیب های برون زا را می توان به دو بخش عمده: خصمانه و غیرخصمانه و طبیعی تقسیم کرد که ادامه، هر یک از این موارد را جداگانه مورد بررسی قرار خواهیم داد.
ب :آسیب های جمعی و مدنی:
۱– سیاست ها و قوانین ناصحیح و ناکارآمد
اداره موفق هر جامعه ای در درجه اول تابع قوانین و مقررات خود می باشد. هر چند منبع قوانین اسلامی، شرع مقدس اسلام است لکن در عصر غیبت، نوع و کیفیت اجتهاد و میزان توفیق در نظام مند دیدن احکام شرع، نه فقط دست یابی به قوانین و مقررات صحیح را ممکن می کند بلکه کارآمدی آنها را هم تضمین می سازد. البته روشن است که یک قانون هرقدر هم که کارآمد باشد، این مجری قانون است که با اجرای درست خود، کارآمدی آن را عیان می کند لکن وجود شاخص های کارآمدی در خود قانون هم بسیار مهم است. اگر دقت کرده باشید، بخشی از آسیب های اجتماعی، ناشی از قوانین و مقررات غلط یا نارکارآمد است و عدم توجه لازم به پیچیدگی های حاکم بر مسائل اجتماعی و یا هماهنگی قوانین با هم، می تواند یک قانون را به عاملی در جت تولید آسیب تبدیل نماید.
۲ – حکومت های ناصالح یا ضعیف
شکل گیری نظام سیاسی امامت، و در عصر غیبت، نظام مبتنی بر ولایت فقیه که در طول امامت شناخته می شود، خودش مسیری واضح برای دست یابی به یک حکومت صالح و قدرتمند اسلامی است لکن روشن است حکومت اسلامی خصوصاً در عصر غیبت مانند پازل چند هزار قطعه ای است که اگر هر قطعه از این پازل به درستی جاگذاری نشده باشد، آن پازل شکل مطلوب خود را نمایان نخواهد ساخت، یک مجموعه است که باید همه اجزاء آن با رأس آن سازگاری داشته باشند در غیر اینصورت طبیعی است که عملکرد ناصواب لایه های میانی حکومت خودش تولید کننده انواع آسیب های اجتماعی است.
۳– نظام تربیتی ناکارآمد
هر جامعه ای برای تحقق اهداف خود ناگزیر به یک نظام تربیتی قوی محتاج است تا بتواند از طریق آن سیاست های بنیادین و همچنین قوانین و نظم اجتماعی را در عمق جان مردم خود قرار دهد. از آنجا که در اسلام، بحث تربیت از جایگاه فوق العاده ای برخوردار است، سرمایه گذاری برای دست یابی به یک نظام تربیتی توانا اهمیت فراوانی دارد. در بحث آسیب های اجتماعی، نظام تربیتی علاوه بر میدان پیشگیری، در میدان مقابله نیز از یک نقش منحصربفرد برخوردار است و اگر این نظام نتواند به وظایف خود در این دو میدان درست عمل کند، طبیعی است که نه تنها از آسیب های اجتماعی پیشگیری نمی شود بلکه امکان مقابله با آسیب ها هم فراهم نخواهد شد. حتی من معتقدم وجود نظام تربیتی ناکارآمد فی نفسه آسیب زاست.
۴– سنت ها، عادات و خصلت های اجتماعی
هر جامعه ای دارای سنت های خوب و سنت های بد است و شما هم می دانید که اسلام بنای مبارزه با همه سنت های غیر دینی را نداشته و ندارد و با امضاء سنت های خوب، به آن سنت ها، صورت و آبروی دینی می دهد. از طرف دیگر، هر جامعه ای دارای یکسری عادت هاست که ملکه شدن آن می تواند خصلت های جامعه را بسازد خصلت هایی که به هویت یک جامعه تبدیل می شود و جامعه با آن شناخته می شود. لذا خیلی مهم است که جامعه اسلامی با سنت های خوب و بد و از همه مهم تر، با عادت های اجتماعی چه برخوردی می کند و آیا موفق می شود سنت ها و عادات آسیب زا را به نفع سنت ها و عادات مفید و سازنده مهار کند یا خیر؟
۵– شرایط و محیط
شرایط و محیط اجتماعی و نظام ارزشی حاکم بر آن می تواند آسیب زا و برعکس، آسیب زدا باشد. در جامعه ای که معروف و منکر در جای خود قرار دارند و عقلانیت عمومی قادر به فهم صحیح آنهاست، طبیعی است که انسان هر قدر هم که فرداً دارای ضعف و بیماری باشد، نه تنها این ضعف ها و بیماری ها در جامعه تشدید نمی شود بلکه جامعه می تواند در معالجعه این ضعف ها به انسان کمک کند و بر عکس این وضعیت هم متصور است آن هم در نوع شدید آن که جامعه خودش به صورت ابتدایی آلوده کننده فرد است و به طریق اولی نمی تواند در برطرف کردن این آلودگی ها به انسان کمک کند و نقش تشدید کننده دارد.
۶– پیامدهای ضعف ها و بیماری های نفسی و روانی
همه آنچه به عنوان ضعف های نفسی و روانی از منظر قرآن کریم برشمرده شد، دارای پیامد اجتماعی است. یعنی نباید تصور کرد که جهل، ستمگری، ناسپاسی، بخل، یأس و غیره فقط در حوزه فرد لطمه زننده باقی می ماند بلکه این بیماری ها خیلی سریع از دایره فرد به دایره جامعه نفوذ کرده و جامعه را آبستن انواع گرفتاری ها می کند.
ج. آسیب های طبیعی
در اولین جلسه این سلسله درسگفتارها نکات مهمی درباره نقش حوادث طبیعی در تولید آسیب های اجتماعی بیان شد. همانطور که می دانید، حوادثی مانند زلزله، سیل، طوفان، سونامی، آتش سوزی های فصلی جنگل ها، خشکسالی و بیماری های مسری ای که معمولاً بعد از این حوادث بوجود می آید، یکی از موتورهای تولید آسیب های اجتماعی به شمار می روند هرچند باید توجه داشت که نوع مواجهه حکومت ها با این حوادث و خصوصاً آمادگی های قبلی، می تواند پیامدهای منفی آنها را به جد کاهش دهد.
برای روشن تر شدن بحث، چند مثال می زنم : زلزله های بزرگی مانند زلزله بم در سال ۱۳۸۳ که در آن بیش از ۲۶ هزار نفر جان خود را از دست دادند، خسارت های بزرگی را به همراه دارد. بخشی از این خسارت ها مانند تخریب خانه ها و نظیر آن قابل جبران است لکن خسارت هایی مانند کشته شدن افراد، یتیم شدن شمار قابل توجهی از کودکان یا بی همسر شدن عده کثیری از زنان و مواردی از این قبیل، آسیب هایی را تولید می کند که تا سال های متمادی خسارت زننده است. یکی دیگر از حوادث طبیعی که به ویژه در آرایش شهرهای بزرگ در ایران نقش مهمی داشته است، خشکسالی است. خشکسالی نه فقط کشاورزی را به نابودی می کشد و زمینه بیکاری و فقیر کثیری از مردم را بوجود می آورد بلکه خود عامل مهمی برای مهاجرت روستائیان به شهرهای بزرگ و خلق پدیده حاشیه نشینی است.
دوم. آسیب های برون زا
الف. آسیب های خصمانه
۱– جنگ ها
در اولین جلسه درسگفتارها گفته شد که جنگ از چه زوایایی منشأ آسیب های اجتماعی می شود. آنچه مسلم است، جهان خالی از جنگ نیست و علی رغم رشد مدنیت در جهان و تنگاتنگ شدن منافع ملت ها و دولت ها، آمار جنگ در جهان همچنان بالاست به طوری که در هر سال شاهد تجاوز یک کشور یا یک مجموعه تروریستی به یک یا چند کشور دیگر و خسارت های فراوان به ملت ها هستیم. به جز جنگ تحمیلی ۸ ساله در ایران که درباره آن قبلاً صحبت کردیم، نمونه بارز آن طی دهه اخیر، جنگ هایی است که با نقش آفرینی پنهان و آشکار غرب در عراق، سوریه، لبنان و یمن به راه انداخته شده و چند میلیون نفر از مردم این کشورها را با انواع آسیب های اجتماعی ناشی از این جنگ ها روبرو کرده است.
۲– تحریم ها
تحریم هایی که دولت های قدرتمند علیه سایر کشورها و ملت ها وضع می کنند که نمونه بارز آن را طی ۴۰ سال اخیر در ایران دیده ایم، هرچند می تواند فرصت های مهمی را پیش روی ملت های تحریم شده قرار دهد، لکن آنچه مسلم است، نقش تحریم ها خصوصاً تحریم اقتصادی، در ایجاد آسیب های اجتماعی قابل انکار نیست. برای مثال، تورم و گرانی و فشار آن بر طیف ضعیف جامعه، تعطیلی برخی بنگاه های اقتصادی و بیکاری کارکنان آنها و به طور کل بی ثباتی و محاسبه ناپذیر شدن بخشی از فعالیت های اقتصادی می تواند آسیب های اجتماعی متنوعی را در جامعه بوجود بیاورد.
۳– تهاجم فرهنگی
تهاجم فرهنگی خصمانه ترین آسیب برون زاست که قبلاً نیز درباره آن مطالبی بیان شد. واقعیت این است که هجمه فرهنگی یک یا چند کشور به کشور یا کشورهای دیگر با هدف تخریب اتمسفر فرهنگی کشورهای هدف که معمولاً با انگیزه ایجاد آشفتگی، ظهور بیماری های فلج کننده اجتماعی و از همه مهم تر، ایجاد بسترهای مساعد برای نفوذ در کشور ها طراحی و دنبال می شود، یکی از موتورهای قوی تولید آسیب اجتماعی به شمار می رود. نمونه بارز تهاجم فرهنگی را باید در طول ۳ دهه اخیر در ایران جستجو کرد که شاید بعد از تهاجم غرب به نظام کمونیستی سابق، جزو بزرگ ترین تهاجمات فرهنگی در دنیا تلقی شود.
در همین سه دهه اخیر، غرب با صرف رقم های نجومی، صدها کانال ماهواره ای، هزاران سایت و شبکه اینترنتی و شمار کثیری خط تولید، از کتاب و مطبوعات گرفته تا فیلم سینمایی و تئاتر، از پوشاک و اسباب بازی تا وسائل بازی و سرگرمی و غیره با هدف بی سامانی اخلاقی و اشاعه فساد و فحشاء، به چالش کشیدن فرهنگ و سبک زندگی اسلامی و یا به ضعف کشاندن سرمایه های اجتماعی راه اندازی کرده است که هر یک به تنهایی می تواند منشأ آسیب های اجتماعی فراوانی در جامعه قلمداد شود.
۴– عملیات روانی سیاسی
علاوه بر تهاجم فرهنگی که تعریف خود را دارد و خودش در ساحت فکر و فرهنگ نوعی عملیات روانی محسوب می شود، عملیات روانی سیاسی با بهره گیری از رسانه های جمعی، یکی دیگر از آسیب های برون زای خصمانه است که هدف اصلی آن تغییر نگرش ها و گرایش ها، ایجاد رعب و از همه مهم تر، تضعیف اعتماد عمومی به ارکان نظام سیاسی و گروه های مرجع می باشد. در این زمینه هم بارز ترین مثال، عملیات روانی است که خصوصاً پس از ظهور فناوری های رسانه ای جدید از طرف غرب علیه جمهوری اسلامی ایران آغاز شده و آسیب های اجتماعی قابل توجهی را به کشور وارد ساخته است.
ب. آسیب های غیر خصمانه و طبیعی
۱– حوادث طبیعی در بیرون مرزها
ما درباره حوادث طبیعی در درون کشور صحبت کردیم. در اینجا نگاه ما معطوف به آثار مخرب حوادث طبیعی ای است که در بیرون مرزها خصوصاً در کشورهای همسایه رخ می دهد و غیر مستقیم کشورهای دیگر را درگیر خود می کند. برای نمونه شرایطی که امروز در جنوب ایران در خصوص حمله زیرگردها از کشور عراق شاهد آن هستیم و هرچند منشأ اصلی آن ایران نیست اما شرایط چند استان مهم ایران را تحت تأثیر خود قرار داده است. علاوه بر این، می توان به خشکسالی در کشورهای دیگر و کاهش ورودی آب از رودخانه های عظیم که مسیر آن از کشورهای دیگر می گذرد نام برد که هم برون زاست و هم غیرخصمانه و طبیعی.
۲– تحولات علمی و فناوری
تحولات عظیم علمی و فناوری در دنیا خواه یا ناخواه تأثیرات مهمی در درون کشورها می گذارد که بخش مهمی از این تأثیرات قابل مدیریت نیست. این تحولات زمانی می تواند از اهمیت مضاعف برخوردار باشد که مولّد و مروج یک سبک زندگی خاص هم باشد. نمونه بارز آن فناوری های اطلاعاتی و ارتباطاتی و ظهور فضای مجازی است که جدای از سوء استفاده ای که از آن برای تهاجم فرهنگی یا عملیات روانیِ سیاسی می شود، و صرف نظر از فرصت های مثبتی که بوجود آورده است، یکی از موتورهای تولید آسیب اجتماعی شناخته می شود.
۳– قواعد و نُرم های بین المللی
هرچند سازمان های بین المللی برای تأمین منافع و مصالح عمومی تأسیس شده اند لکن هیچ قانون سکولاری را نمی توان پیدا کرد که برای همه ملت ها سودمند تلقی شود. بنابراین در خوش بینانه ترین شرایط، قوانین بین المللی برای برخی کشورها مفید و برای برخی کشورها لطمه زننده قلمداد می شود. از طرف دیگر، شما می دانید که تسلط برخی از قدرت های بزرگ بر سازمان های بین المللی و شکل گیری سوگیرهای فرهنگی و سیاسی در آنها، موجب می شود که بخشی از قواعد و نُرم هایی که توسط این مراجع وضع و عملیاتی می شود، برای کشورهای دیگر قابل قبول نباشد. نمونه بارز این موضوع، سند آموزش ۲۰۳۰ است که هرچند لزوماً با هدف خصمانه تهیه نشده است اما به دلیل اشراب شدن آن با فرهنگ غربی و نیز تمایل آن به تأمین منافع غرب، یک چالش فرهنگی- اجتماعی بزرگ برای جوامع اسلامی تلقی می شود.
تهیه و تنظیم: محرم آتش افروز